Δημιουργώ άρα υπάρχω
Η δημιουργία είναι για τον καθένα μια πολύ προσωπική διαδικασία και δεν μπορεί κανένας να νοηθεί δημιουργία χωρίς προσωπική εμπλοκή. Κάθε προσπάθεια αποκρυπτογράφησης της δημιουργικής διαδικασίας καταλήγει στην ερμηνεία του εσωτερικού, ψυχικού μας κόσμου και στην επιστροφή στην παιδική μας ηλικία. Γίνεται, επομένως, σαφές ότι η μνήμη του καθενός παίζει έναν πολύ καθοριστικό ρόλο στη δημιουργική διαδικασία. Ας επιχειρήσουμε, λοιπόν, να αντιληφθούμε την πολυπλοκότητα της.
Σύμφωνα με τον Freud στην «ψυχική μας σκευή», στον ψυχικό μας κόσμο εντοπίζουμε ορισμένες ψυχικές περιοχές. Το Αυτό, το περιεχόμενο του οποίου έρχεται μαζί με τη γέννησή μας, δηλαδή κληρονομείται, σχετίζεται και προέρχεται από την οργάνωση του σώματός μας. Αν φανταστούμε το Αυτό σαν τον πυρήνα της «ψυχικής μας σκευής», τότε ο φλοιός που το περιβάλλει και μεσολαβεί ανάμεσα στο Αυτό και τον εξωτερικό κόσμο, ονομάζεται Εγώ. Στο Εγώ, σύμφωνα με τον Φρόιντ, περιέχονται όλα τα αισθητήριά μας όργανα, τα οποία λειτουργούν ως υποδοχείς των ερεθισμάτων του εξωτερικού κόσμου. Το Εγώ αποζητά συνεχώς την ευχαρίστηση και προστατεύει το άτομο από τη δυσφορία και τις εξωτερικές απειλές. Τέλος, Υπερεγώ ονομάζουμε την περιοχή εκείνη της «ψυχική σκευής», η οποία δέχεται τις επιδράσεις των γονιών και κατ’ επέκταση των προσώπων που αργότερα αντικαθιστούν τους γονείς. Κύρια λειτουργία του Υπερεγώ είναι, ο περιορισμός των ικανοποιήσεων και ο έλεγχος των ενορμήσεων του Εγώ.
Εντοπίζονται επομένως, δύο θεμελιακές ενορμήσεις, ο Έρωτας και η Ενόρμηση καταστροφής. Όταν γεννιόμαστε, το σύμπαν μας είναι ολοκληρωτικά συγκεντρωμένο στο σώμα και τις πράξεις μας. Σε αυτή τη φάση, η οποία ονομάζεται και πρωτογενής ναρκισσισμός, όλη η διαθέσιμη ενέργεια του Έρωτα, ή αλλιώς λίμπιντο, βρίσκεται αποθηκευμένη στο Εγώ. Αυτό σημαίνει, πρακτικά, ότι το νεογέννητο βρέφος έχει ως πρωταρχικό στόχο του την ικανοποίηση των αναγκών του, π.χ. την ικανοποίηση της πείνας του. Η επιθυμία του βρέφους θα διατυπωθεί ως αίτημα προς την μητέρα και η μητέρα με τη σειρά της θα ικανοποιήσει την ανάγκη του βρέφους, θηλάζοντάς το. Τότε είναι που διαμορφώνεται μια πρωταρχική εμπειρία ικανοποίησης.
«Η επιθυμία είναι, λοιπόν, η ροπή της ψυχής που με ωθεί να επιχειρήσω ένα έργο, το οποίο θα με φέρει κοντά στο κάτι εκείνο, που θα μου επιτρέψει να αναβιώσω την πρωταρχική εμπειρία ικανοποίησης»
Καθώς μεγαλώνουμε, με την ενεργοποίηση του Υπερεγώ, τίθενται κάποιοι περιορισμοί στο Εγώ μας. Το Εγώ διαμορφώνεται με τη βοήθεια των γονιών μας και των υπόλοιπων προσώπων, οι οποίοι θα λειτουργήσουν ως εκπρόσωποι του πολιτισμού. Όσο μεγαλώνουμε, φτάνουμε λοιπόν, στο σημείο εκείνο, στο οποίο θα πρέπει να βρεθεί μια ισορροπία μεταξύ των απαιτήσεων του εξωτερικού κόσμου και των αναγκών του εσωτερικού μας κόσμου. Το Εγώ βρίσκεται, ουσιαστικά, συνεχώς στο μεταίχμιο των δύο θεμελιακών ενορμήσεων, του Έρωτα, ο οποίος εκπροσωπείται από το Αυτό, και της Καταστροφής, η οποία λειτουργεί περιοριστικά και εκπροσωπείται από το Υπερεγώ.
Οι ψυχικές περιοχές όπως περιγράφηκαν, συνοδεύονται από ορισμένες ψυχικές ποιότητες, το συνειδητό, το προσυνειδητό και το ασυνείδητο. Η συνειδητότητα συνδέεται με τα αισθητήρια όργανα και εντοπίζεται στον εξωτερικό φλοιό του Εγώ. Στο εσωτερικό του Εγώ βρίσκονται οι ασυνείδητες διεργασίες, οι οποίες όμως μπορούν να γίνουν συνειδητές. Οι διεργασίες αυτές ονομάζονται προσυνειδητές. Το Αυτό από την άλλη κυριαρχείται από το ασυνείδητο. Μπορούμε να υποθέσουμε, επομένως, ότι, εν αρχή τα πάντα ήταν Αυτό (ασυνείδητες, δηλαδή, σκέψεις) και με την συνεχή επιρροή του εξωτερικού κόσμου, το Εγώ εξελίχθηκε μέσα από το Αυτό (οι σκέψεις μας γίνονται συνειδητές).
Πώς λοιπόν, λαμβάνοντας υπόψιν όλο αυτό το πλαίσιο, μπορούμε να περιγράψουμε τη συγκρότηση της δημιουργικής διαδικασίας;
«…Η δημιουργία είναι η αναδιατύπωση ενός προσωπικού στοιχείου σε έναν κώδικα κοινό… Η δημιουργία είναι η φαντασίωση του δημιουργού διατυπωμένη σε μια ορισμένη γλώσσα, στη γλώσσα της τέχνης.»
Η φαντασίωση ή θεμελιακή φαντασίωση, όπως ορίζεται από τους ψυχαναλυτές, είναι ένα ασυνείδητο έργο, που αντιστοιχεί στη διατύπωση του προσωπικού μας πεπρωμένου. Ο καθένας από εμάς αυτό-προσδιορίζεται – ασυνείδητα – από μια εικόνα, που έχει διαμορφώσει για τον εαυτό του π.χ. ο έξυπνος, το θύμα, ο δημιουργικός, ο αδύναμος, ο ισχυρός, ο αρχηγός κτλ. Η ιστορία αυτή πηγάζει από το ασυνείδητο Αυτό και από την προσωπική σχέση μας με τον έξω κόσμο.
Καθώς το Εγώ μας καλείται να βρει την ισορροπία μεταξύ των θεμελιακών ενορμήσεων του Έρωτα και της Ενόρμησης της καταστροφής, διαμορφώνει ένα σενάριο ικανοποίησης της επιθυμίας με όρους φαντασίωσης. Η φαντασίωση, δηλαδή η εικόνα που έχουμε για τον εαυτό μας, η αίσθηση περί του κόσμου, η θέση μας μέσα σε αυτόν, εκδηλώνεται προς τα έξω, με το μέσο της εκάστοτε τέχνης του κάθε δημιουργού. Για τον ποιητή, το μέσο αυτό, μπορεί να είναι οι λέξεις, για τον μουσικό οι νότες, για τον χορογράφο ο χορός, δηλαδή, η κίνηση του σώματος, για τον αρχιτέκτονα η γλώσσα της κατασκευής κ.ο.κ.
Αυτό που επιχειρεί κάθε καλλιτέχνης είναι η ανασύνθεση του κόσμου, με προσωπικούς όρους, ώστε να εκπληρώσει μια δική του προσωπική επιθυμία. Το αποτέλεσμα της συνθετικής διαδικασίας διατυπώνεται με το μέσο της τέχνης του.
Αντιλαμβάνεστε, επομένως, πόσο σημαντική και προσωπική είναι για τον δημιουργό η δημιουργική διαδικασία και γιατί σε πολλούς κλάδους της τέχνης έχουν υπάρξει ακόμα και αυτοκτονίες δημιουργών. Αν αντιληφθούμε το εύρος και την σημασία της πράξης της δημιουργίας, μπορεί να γίνει για μας ένας μηχανισμός μέσα από τον οποίο μπορούμε να ανακαλύψουμε τον εαυτό μας. Εξαρτάται πόσο προσωπική επιτρέπουμε στον εαυτό μας να είναι η εμπλοκή μας στη δημιουργική διαδικασία και φυσικά πόση εμπιστοσύνη και υπομονή διαθέτουμε, ώστε να καταφέρουμε να κοιταχτούμε με τον εαυτό μας.
Ενδεικτικές Πηγές
- Freud, S., 1917. A General Introduction to Psychoanalysis
- Σιδέρης, Ν., 2006. Αρχιτεκτονική και Ψυχανάλυση: Φαντασίωση & Κατασκευή
- Piaget, J. & Inhelder, Β., 1966. Η Ψυχολογία του παιδιού