Ελεύθερη βούληση και αιτιοκρατία

 Εάν διαβάσει κανείς το δεύτερο άρθρο στο blog μας, θα διαπιστώσει εύκολα, ότι ενώ αρχικά το μήνυμά του φαίνεται δυσοίωνο, στη συνέχεια γίνεται ιδιαίτερα οπτιμιστικό. Για τη μετάβαση αυτή, όμως, στηρίζεται σε μία βασική αντίληψη· ο άνθρωπος μπορεί να δρα αυτόνομα και να αποφασίζει με πλήρη ελευθερία για τις πράξεις του. Στο πλαίσιο λοιπόν της αυτοαναίρεσης, το συγκεκριμένο άρθρο θα εξετάσει κατά πόσο είναι δυνατή η ύπαρξη ελεύθερης βούλησης και κατά πόσο αυτή συμβιβάζεται με τον τρόπο που μπορεί να λειτουργεί το σύμπαν.

 Το ζήτημα της ελεύθερης βούλησης είναι πολύπλοκο. Η ύπαρξη ή όχι της ελεύθερης βούλησης είναι ένα μακραίωνο ερώτημα και έχει απασχολήσει κατά τη διάρκεια των αιώνων μεγάλους διανοητές, επιστήμονες και φιλοσοφικά ρεύματα, χωρίς μία συγκεκριμένη τελική απάντηση. Ένας ορισμός για την ελευθερία της βούλησης είναι η ικανότητα κάθε έμβιου όντος να πράττει με δική του απόφαση, κάτω από τον έλεγχό του, χωρίς εξωτερικούς εξαναγκασμούς, ως αποτέλεσμα επιλογών που γίνονται από μία πράξη θέλησης. Στον ορισμό αυτό, πολλοί φιλόσοφοι προσθέτουν, ότι για να θεωρηθεί μία πράξη ελεύθερη είναι απαραίτητο το άτομο να πράξει με διαφορετικό τρόπο.

 Με τον όρο ντετερμινισμός-αιτιοκρατία αναφερόμαστε στη φιλοσοφική θέση ότι όλα τα γεγονότα και οι καταστάσεις, προκύπτουν αναπόφευκτα και απαραιτήτως, ως συνέπεια προηγούμενων καταστάσεων και φυσικών νόμων. Η αιτιοκρατία αποδέχεται την ύπαρξη της αιτιότητας, την καθολική αιτιώδη και νομοτελειακή συνάφεια όλων των φαινομένων. Κάθε ενέργεια καθορίζεται αιτοκρατικά από τις συνθήκες μίας προηγούμενης κατάστασης και τούτο επ’ άπειρο. Το ενδεχόμενο ερώτημα που προκύπτει με βάση τα παραπάνω είναι το εξής: είναι δυνατόν να αποτελούμε μέρος ένα νομοτελειακού σύμπαντος και όμως να αποφασίζουμε ελεύθερα;

 Στη διαμάχη σχετικά με την ύπαρξη ελεύθερης βούλησης εμφανίζονται δύο κυρίαρχες τάσεις, οι Αντισυμβατιστές και οι Συμβατιστές. Οι πρώτοι υποστηρίζουν ότι η αιτιοκρατική αντίληψη δεν μπορεί να συνυπάρξει με την ελεύθερη βούληση, καθώς χαρακτηρίζεται εξ ορισμού από απουσία επιμέρους επιλογών. Εφόσον λοιπόν το άτομο μπορεί να δράσει μόνο με έναν τρόπο, δεν είναι πραγματικά ελεύθερο. Κατά τους Συμβατιστές ωστόσο, εάν ο τρόπος αυτός που θα δράσει το άτομο είναι αποτέλεσμα κάποιας εσωτερικής επιθυμίας του (ασχέτως εάν αυτή με τη σειρά της προέρχεται από κάποιον άλλον παράγοντα) τότε η πράξη του αποτελεί δείγμα ελεύθερης βούλησης.

 Μελετώντας τη συγκεκριμένη αντίληψη, επισκιάζεται η σημασία του «ηθικού βάρους», καθώς αφαιρείται από έννοιες όπως το καθήκον, η αυτονομία, η αξιοπρέπεια, η δικαιοσύνη, η επιβράβευση και η τιμωρία, Είναι προφανές ότι στην περίπτωση του «σκληρού» ντετερμινισμού των Αντισυμβατιστών, η ηθική χάνει το νόημά της, καθώς το άτομο ζει αλυσοδεμένο από αιτιολογικές διαδικασίες που άρχισαν πριν την ύπαρξή του και καθορίζουν πλήρως το μέλλον του. Αλλά και για τους Συμβατιστές, είναι δύσκολη η διάκριση των καταστάσεων στις οποίες το άτομο μπορεί να θεωρηθεί υπεύθυνο για τις πράξεις του. Παράδειγμα αποτελούν τα ψυχικά νοσήματα, που μπορούν μεν να διαμορφώσουν τη συμπεριφορά και τις επιθυμίες του ατόμου, ωστόσο πολλοί δε θα θεωρούσαν σοφό να χαρακτηριστούν τα άτομα που πάσχουν από αυτά αυτόνομα και  υπεύθυνα για τις πράξεις τους.

 Όπως φαίνεται, η ελεύθερη βούληση δεν ωφελείται ιδιαίτερα από το μοντέλο ενός ντετερμινιστικού κόσμου. Τι συμβαίνει όμως εάν θεωρήσουμε ότι το σύμπαν είναι ντετερμινιστικό; Η κβαντική φυσική άλλαξε ριζικά την εικόνα που είχε σχηματιστεί προηγουμένως· η αδυναμία μας να προσδιορίσουμε ταυτόχρονα τη θέση και την ταχύτητα ενός σωματιδίου ή την ανάκλαση ή μη ενός φωτονίου πάνω σε ένα τζάμι, εισήγαγε την τύχη στην επιστήμη σε ένα θεμελιώδες επίπεδο.Η σύγχρονη κβαντομηχανική και τα πιθανοτικά μοντέλα που την διέπουν έχουν οδηγήσει πολλούς επιστήμονες στην πεποίθηση ότι το σύμπαν μας είναι μη αιτιοκρατικό. Ωστόσο, η συγκεκριμένη συνθήκη αν και φαίνεται αναγκαία για την ύπαρξη ελεύθερης βούλησης, δεν είναι απαραίτητα και ικανή.

 Υπάρχει μια ερμηνεία της κβαντομηχανικής βάσει της οποίας ο ντετερμινισμός και το τυχαίο μπορούν να συνυπάρχουν στον κβαντικό κόσμο. Σύμφωνα με την ερμηνεία των «πολλών κόσμων» της κβαντομηχανικής όλες οι εκδοχές, υπάρχουν ταυτόχρονα στο ίδιο σύμπαν – αλλά σε διαφορετικούς κόσμους.  Σε αυτή την απεικόνιση θεωρούμε ότι οι δύο κόσμοι βρίσκονται σε μια ταυτόχρονη ύπαρξη μέσα σε ένα υπερκείμενο σύμπαν. Αυτό, βέβαια, είναι απόλυτα ντετερμινιστικό, καθώς καθετί που μπορεί να συμβεί, πραγματικά συμβαίνει. Αυτό, ωστόσο, το οποίο δεν μπορούμε να αποφασίσουμε, και εδώ το πιθανοτικό στοιχείο είναι θεμελιώδες, είναι το σε ποιον ακριβώς κόσμο βρισκόμαστε.

“A man can do as he wills, but not will as he wills.”

Arthur Schopenhauer

 Είναι προφανές ότι είτε το σύμπαν είναι θεμελιωδώς τυχαίο, είτε θεμελιωδώς προκαθορισμένο, οι πράξεις μας και τα αποτελέσματά τους φαίνονται έξω από τον έλεγχό μας. Για το είδος της ελεύθερης βούλησης που επιθυμούμε, όπως αναφέρει ο καθηγητής κβαντικής πληροφορικής Vlatko Vedral  «θα πρέπει να κινούμαστε σε μια λεπτή γραμμή ανάμεσα στον ντετερμινισμό και το τυχαίο, πρέπει να μπορούμε να ενεργούμε ελεύθερα στις πράξεις μας, αυτές όμως θα πρέπει να οδηγούν σε ντετερμινιστικά (δηλαδή όχι τυχαία) αποτελέσματα». Καθώς, λοιπόν, δεν υπάρχει πλήρης φυσική εξήγηση που να την επιβεβαιώνει ή να την διαψεύδει, και όσο τα ερωτήματα περί συνείδησης παραμένουν αναπάντητα, ο πιο συνετός δρόμος ίσως να είναι αυτός του αγνωστικισμού.

 Είτε το συγκεκριμένο άρθρο ήταν προδιαγεγραμμένο να συνταχθεί, είτε προέκυψε από τη δική μου ελεύθερη εκλογή ενός θέματος, είναι βέβαιο, κατά τον Hume ότι «αν επιλέξουμε να παραμείνουμε ακίνητοι, μπορούμε να παραμείνουμε ακίνητοι, αν επιλέξουμε να κινηθούμε μπορούμε επίσης να κινηθούμε» και ίσως τελικά, εφόσον στο προηγούμενο ερώτημα δεν υπάρχει νικητής, αυτή να είναι η μοναδική ελευθερία που πρέπει να μας ενδιαφέρει για την εξέλιξή μας.

---

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ:

• Free will, Determinism and Choice, διαθέσιμο εδώ
• THERE’S NO SUCH THING AS FREE WILL… But we’re better off believing in it anyway, διαθέσιμο εδώ
• The psychology of believing in free will, Peter Gooding, διαθέσιμο εδώ
• Does free will exist? Neuroscience can’t disprove it yet, Bahar Gholipour, διαθέσιμο εδώ
• Είναι το σύμπαν αιτιοκρατικό, Vlatko Vedral, διαθέσιμο εδώ